حدود و تعريفات

مبحث كلی كه ذكر شد مقدمه‏ای است برای حدود و تعريفات ، يعنی آنچه‏
وظيفه منطق است اين است كه بيان كند طرز تعريف كردن يك معنی چگونه‏
است و يا بيان كند كه طرز صحيح اقامه برهان برای اثبات يك مطلب به چه‏
صورت است ؟ و چنانكه می‏دانيم قسم اول مربوط می‏شود به تصورات ، يعنی به‏
معلوم كردن يك مجهول تصوری از روی معلومات تصوری ، و قسم دوم مربوط
می‏شود به تصديقات ، يعنی معلوم كردن يك مجهول تصديقی از روی معلومات‏
تصديقی .
به طور كلی تعريف اشياء ، پاسخگويی به " چيستی " آنها است . يعنی‏
وقتی كه اين سؤال برای ما مطرح می‏شود كه فلان شی‏ء چيست ؟ در مقام تعريف‏
آن بر می‏آييم . بديهی است كه هر سؤالی در مورد يك مجهول است . ما
هنگامی از چيستی يك شی‏ء سؤال می‏كنيم كه ماهيت و حقيقت آن شی‏ء و لااقل‏
مرز مفهوم آن شی‏ء كه كجا است و شامل چه حركاتی می‏شود و شامل چه حركاتی‏
نمی‏شود بر ما مجهول باشد .

بشر در مورد مجهولات خود می‏كند يك جور نيست ، انواع متعدد است ، و هر
سؤالی فقط در مورد خودش درست است ، و به همين جهت الفاظی كه در لغات‏
جهان برای سؤال وضع شده است متعدد است ، يعنی در هر زبانی چندين لغت‏
سؤالی وجود دارد . تنوع و تعدد لغتهای سؤالی علامت تنوع سؤالها است ، و

تنوع سؤالها علامت تنوع مجهولات انسان است ، و پاسخی كه به هر سؤال داده‏
می‏شود غير از پاسخی است كه به سؤال ديگر بايد داده شود . اينك انواع‏
سؤالها :
1 - سؤال از چيستی : چيست ؟ ما هو ؟
2 - سؤال از هستی : آيا هست ؟ هل ؟
3 - سؤال از چگونگی : چگونه ؟ كيف ؟
4 - سؤال از چندی : چقدر است ؟ چند تا است ؟ كم ؟
5 - سؤال از كجايی : كجا است ؟ اين ؟
6 - سؤال از كی : چه زمانی ؟ متی ؟
7 - سؤال از كيستی : چه شخصی ؟ من هو ؟
8 - سؤال از كدامی : كداميك ؟ ای ؟
9 - سؤال از چرايی : علت چيست ؟ يا فايده چيست ؟ و يا به چه دليل ؟
پس معلوم می‏شود وقتی كه درباره يك شی‏ء مجهولی سؤال داريم مجهول ما به‏
چند گونه می‏تونه باشد ، و قهرا پرسش ما چند گونه می‏تواند باشد ، گاهی‏
می‏پرسيم كه مثلا الف چيست ؟ گاهی می‏پرسيم كه آيا الف هست ؟ و گاهی‏
می‏پرسيم چگونه است ؟ و گاه : چه مقدار است و يا چند عدد است ؟ و گاه :
كجا است ؟ و گاه : در چه زمانی ؟ و گاه : كيست و چه شخصی است ؟ و گاه‏
: كدام فرد است و گاه : چرا و به چه علتی و يا برای چه فايده‏ای و يا به‏
چه دليلی ؟
منطق عهده‏دار پاسخ به هيچيك از اين سؤالات كه درباره اشياء خارجی‏
می‏شود نيست . آن كه عهده‏دار پاسخ به اين

سؤالات است فلسفه و علوم است . در عين حال منطق با پاسخ همه اينها كه‏
فلسفه و علوم می‏دهند سرو كار دارد . يعنی خود به اين پرسشها پاسخ نمی‏گويد
، اما طرز پاسخگويی صحيح را ارائه می‏دهد . در حقيقت منطق نيز به يكی از
چگونگيها پاسخ می‏دهد و آن چگونگی تفكر صحيح است ، اما اين چگونگی از نوع‏
" چگونه بايد باشد " است نه از نوع " چگونه هست " ( 1 ) .
نظر به اين كه به استثنای سؤال اول و سؤال هشتم همه سؤالات ديگر را با
كلمه " آيا " در فارسی و يا " هل " در عربی می‏توان طرح كرد معمولا
می‏گويند همه سؤالات در سه سؤال عمده خلاصه می‏شود :
چيست ؟ ما ؟
آيا ؟ هل ؟
چرا ؟ لم ؟
حاجی سبزواری در منظومه منطق می‏گويد :

پاورقی :
( 1 ) اگر بپرسيد كه پاسخ به اين سؤالات بر عهده چه علمی است ؟ جواب‏
اين است كه در فلسفه الهی ثابت شده است كه پاسخگويی به سؤال اول و دوم‏
يعنی چيستی و هستی بر عهده فلسفه الهی است . پاسخگويی به سؤال نهم يعنی‏
چرايی كه سؤال از علت است ، اگر از علل اوليه يعنی علتهای اصلی كه خود
آن علتها علت ندارند سؤال شود پاسخ آن با فلسفه الهی است ، اما اگر از
علل نزديك و جزئی سؤال شود پاسخ آن بر عهده علوم است . اما پاسخ به‏
ساير سؤالات كه بسيار فراوان است يعنی سؤال از چگونگيها و چنديها و
كجائيها و كيها ، همه بر عهده علوم است و به عدد موضوعاتی كه درباره‏
چگونگی آن موضوعات تحقيق می‏شود علوم تنوع پيدا می‏كند .

از مجموع آنچه گفته شد معلوم گشت كه اگر چه تعريف كردن يك شی‏ء بر
عهده منطق نيست ( بلكه از وظائف فلسفه است ) اما منطق می‏خواهد راه‏
درست تعريف كردن را بياموزد . در حقيقت اين راه را به حكمت الهی‏
می‏آموزد .

حد و رسم

در مقام تعريف يك شی‏ء اگر بتوانيم به كنه ذات او پی ببريم يعنی‏
اجزاء ماهيت آن را كه عبارت است از اجناس و فصول آن ، تشخيص بدهيم و
بيان كنيم ، به كاملترين تعريفات دست يافته‏ايم و چنين تعريفی را " حد
تام " می‏گويند .
اما اگر به بعضی از اجزاء ماهيت شی‏ء مورد نظر دست يابيم نه به همه‏
آنها ، چنين تعريفی را " حد ناقص " می‏خوانند . اگر به اجزاء ذات و
ماهيت شی‏ء دست نيابيم ، بلكه صرفا به احكام و عوارض آن دست بيابيم و
يا اصلا هدف ما صرفا اين است كه مرز يك مفهوم را مشخص سازيم كه شامل‏
چه چيزهايی هست و شامل چه چيزهايی نيست ، در اين صورت اگر دسترسی ما
به احكام و عوارض در حدی باشد كه آن شی‏ء را كاملا متمايز سازد و از غير
خودش مشخص كند ، چنين تعريفی را " رسم تام " می‏نامند . اما اگر كاملا
مشخص نسازد آن را " رسم ناقص " می‏خوانند .
مثلا در تعريف انسان اگر بگوييم : " جوهری است جسمانی ( يعنی دارای‏
ابعاد ) نمو كننده ، حيوان ، ناطق " حد تام آن را بيان كرده‏ايم ، اما
اگر بگوييم : " جوهری است جسمانی ، نمو

كننده ، حيوان " حد ناقص است . اگر در تعريفش بگوييم : " موجودی‏
است راهرونده ، مستقيم القامه ، پهن ناخن " ، " رسم تام " است ، و
اگر بگوييم " موجودی است راهرونده " ، " رسم ناقص " است .
در ميان تعريفات ، تعريف كامل " حد تام " است ، ولی متأسفانه‏
فلاسفه اعتراف دارند كه به دست آوردن " حد تام " اشياء چون مستلزم‏
كشف ذاتيات اشياء است و به عبارت ديگر مستلزم نفوذ عقل در كنه اشياء
است ، كار آسانی نيست . آنچه به نام حد تام در تعريف انسان و غيره‏
می‏گوييم خالی از نوعی مسامحه نيست : ( 1 )
و چون فلسفه كه " تعريف به دست دادن " وظيفه آن است از انجام آن‏
اظهار عجز می‏كند ، طبعا قوانين منطق در مورد حد تام نيز ارزش خود را از
دست می‏دهد ، لهذا ما بحث خود را در باب حدود و تعريفات به همين جا
خاتمه می‏دهيم .
پاورقی :
( 1 ) رجوع شود به تعليقات صدرالمتألهين بر شرح " حكمة الاشراق "
قسمت منطق .

نظرات شما عزیزان:

پری دریایی

ساعت0:26---20 بهمن 1392

[وب سایت] - [ایمیل]

سلام.خوبین؟آره وبلاگتون واقعا مفیده ولی چرا مطالبش داره سخت تر میشه؟!

از تو که حرف میزنم ، شب عاشقانه می شود...
پاسخ:ممنون از لطفتون به نظرتون سخت تر شده اگه خوب مطالعه کنید راحتتر مطالب رو هضم میکنید

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: